Δικαιοσύνη
και Ψηφιακός Μετασχηματισμός - Πού βρίσκεται η Ελλάδα;
Ξενοδοχείο King George, Αίθουσα
Ballroom
Δευτέρα 12 Φεβρουαρίου, 2024
«Εμπειρία ενός Δικαστή: η μάχη του
δικαίου με όπλο μία σφεντόνα»
Παρουσίαση: Δήμος Χρυσός – Εφέτης Δ.Δ.
- Πρόεδρος Τριμελούς Συμβουλίου Διεύθυνσης του Διοικητικού Πρωτοδικείου Πειραιά
Αξιότιμοι
κυρίες και κύριοι,
Είναι πολύ
ευτυχής συγκυρία το να μαζευόμαστε σήμερα σε αυτή την αίθουσα άνθρωποι από τον
χώρο της δικαιοσύνης ή που ενδιαφέρονται για τη δικαιοσύνη, για να συζητήσουμε
το ζήτημα του ψηφιακού μετασχηματισμού της.
Ωστόσο, φαντάζει
κάπως παράταιρο ότι εν έτει 2024 θα συζητήσουμε για ζητήματα όπως το αν μπορεί
ένα δικαστήριο να κάνει μια ηλεκτρονική επίδοση ή αν μπορεί να χρησιμοποιεί ο
δικαστής ψηφιακή υπογραφή. Διότι ενώ εμείς συζητάμε αυτά, την ίδια στιγμή στον
υπόλοιπο πλανήτη συμβαίνουν ενδεικτικά τα εξής:
- Το
Ανώτατο Δικαστήριο της Κίνας αποφάσισε την ίδρυση αμιγώς ψηφιακών δικαστηρίων
και τη χρήση της τεχνολογίας blockchain για την διαχείριση των δεδομένων των
δικαστηρίων.
- Στην
Αυστρία συζητείται το πώς μπορεί να ενσωματωθεί η Τεχνητή Νοημοσύνη στο
δικαστικό σύστημα (για την ανωνυμοποίηση αποφάσεων και άλλων δικαστικών
εγγράφων, την ανάλυση εισερχόμενης αλληλογραφίας, την «έξυπνη» ψηφιοποίηση
σκαναρισμένων εγγράφων κλπ.).
- Στην
Εσθονία συζητείται η επέκταση της ψηφιοποίησης στις διαδικασίες που προηγούνται
ή έπονται της δίκης.
- Στην
Ισπανία, με το προ ολίγων εβδομάδων βασιλικό διάταγμα, θεσπίζεται προτεραιότητα
στις τηλεματικές δίκες, έναντι των δικών δια ζώσης.
- Στο
Λουξεμβούργο βρίσκεται σε εξέλιξη το σχέδιο “Paperless Justice”, με το οποίο
μέχρι το 2026 θα έχουν ψηφιοποιηθεί πλήρως όλοι οι κλάδοι του δικαστικού
συστήματος.
- Στη Λετονία
αναπτύσσεται ένα σύστημα ψηφιακής επίλυσης διαφορών (online dispute resolution
system), προ της προσφυγής στη δικαιοσύνη.
Παραθέτω τα
παραπάνω παραδείγματα ως ενδεικτικά, ώστε να σχηματίσουμε μια εικόνα για το
στάδιο ψηφιοποίησης, στο οποίο βρίσκονται άλλες χώρες.
Επιτρέψτε
μου, λοιπόν, βάσει της εμπειρίας μου ως Προϊστάμενος ενός μεγάλου δικαστηρίου,
να σας ενημερώσω (ή να σας υπενθυμίσω) σχετικά με το τι μπορεί και τι δεν
μπορεί να κάνει σήμερα ένα δικαστήριο, ένα διοικητικό πρωτοδικείο εν
προκειμένω:
- Μπορεί
ένας δικηγόρος να καταθέσει ηλεκτρονικά ένα δικόγραφο; ΝΑΙ, αλλά αυτό αμέσως
εκτυπώνεται και διακινείται μόνο σε έγχαρτη μορφή.
- Μπορεί
να διαβιβαστεί ψηφιακά το δικόγραφο στον αντίδικο; ΟΧΙ
- Μπορεί
να διαβιβαστεί ψηφιακά το δικόγραφο στον δικαστή; ΟΧΙ
- Μπορεί η
αντίδικη δημόσια αρχή να υποβάλει ηλεκτρονικά τον διοικητικό φάκελο της
υπόθεσης; ΟΧΙ
- Μπορούν
να κλητευτούν ηλεκτρονικά οι διάδικοι; ΟΧΙ
- Μπορεί ο
δικηγόρος να έχει ψηφιακή πρόσβαση στη δικογραφία; ΟΧΙ
- Μπορούν
ο πρόεδρος της σύνθεσης και ο εισηγητής δικαστής να υπογράψουν ψηφιακά την
απόφαση; ΟΧΙ
- Μπορεί
να επιδοθεί η απόφαση ηλεκτρονικά στον διάδικο; ΟΧΙ
- Μπορεί ο
διάδικος να ζητήσει και να παραλάβει πιστοποιητικά σε ψηφιακή μορφή; ΟΧΙ
ΑΛΗΘΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ:
Σε ομάδα 700 υποθέσεων, ο διοικητικός
φάκελος και οι απόψεις της διάδικης δημόσιας αρχής εκτείνονταν σε 70.000
σελίδες. Ήταν αδύνατο να εκτυπωθεί τέτοια ποσότητα και γι’ αυτό μας παρακάλεσαν
να τις στείλουν ψηφιακά.
Απορρίψαμε το αίτημα, διότι δεν
προβλέπεται κάτι τέτοιο στη νομοθεσία.
Η εν λόγω δημόσια αρχή ήταν το
Υπουργείο Ενέργειας, δηλ. ο στενός πυρήνας του Κράτους. Το ίδιο Κράτος που
νομοθετεί ότι δεν μπορούμε να δεχτούμε την ψηφιακή υποβολή των απόψεων του
αντίδικου, το ίδιο αδυνατεί να εφαρμόσει τη δική του νομοθεσία.
Σε παρόμοια περίπτωση, η Σλοβακία
καταδικάστηκε από το ΕΔΔΑ για παραβίαση του δικαιώματος της πρόσβασης σε
δικαστήριο (απόφαση LAWYER PARTNERS A.S. v. SLOVAKIA της 16-6-2009).
Ας θέσουμε
ένα ειδικότερο ερώτημα: Με ποιο τρόπο το ανωτέρω δικαστήριο πραγματοποιεί τις
επιδόσεις του;
Ας φέρουμε
στο μυαλό μας μια εικόνα: Ένας ταλαιπωρημένος άνθρωπος μπαινοβγαίνει από
λεωφορείο σε λεωφορείο, κουβαλώντας μια στοίβα από έγγραφα, τα οποία πρέπει να
επιδώσει σε διάφορες διευθύνσεις. Ο άνθρωπος αυτός είναι ο επιμελητής του δικαστηρίου.
Αναζητεί δικηγόρους στα γραφεία τους, διαδίκους στα σπίτια τους, αν δεν βρει
τον διάδικο, επιδίδει στον σύνοικο (κατά δήλωσή του), όταν πηγαίνει σε
εταιρεία, επιδίδει στον υπάλληλο (κατά δήλωσή του), αν δεν βρει κανέναν, κάνει
θυροκόλληση, δηλαδή ρίχνει το χαρτί κάτω από την πόρτα. Για το τελευταίο
χρειάζεται να πάει να φέρει κι έναν μάρτυρα…
(Πιστεύει
κανείς ότι το κάνει;)
Αν αντί
για τα μέσα μαζικής μεταφοράς, χρησιμοποιήσει το μηχανάκι ή το αυτοκίνητό του,
για να διεκπεραιώσει πιο γρήγορα τη δουλειά, τα έξοδα τα βάζει από την τσέπη
του. Σε μερικά δικαστήρια γίνεται έρανος, για να του καταβληθούν αυτά τα έξοδα.
Μια φορά την εβδομάδα έρχεται στο γραφείο, αφήνει τα προηγούμενα χαρτιά και
παίρνει τα επόμενα.
Ρητορική
ερώτηση: Η παραπάνω εικόνα θυμίζει το 1960 ή το 2024;
Κι όμως,
αυτό συμβαίνει σήμερα στη διοικητική δικαιοσύνη!
ΑΛΗΘΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ:
Πριν λίγες εβδομάδες, ο ένας από τους
δύο επιμελητές του δικαστηρίου μας αποσπάστηκε σε άλλο δικαστήριο, και
συγκεκριμένα στο Διοικητικό Εφετείο Πειραιά.
Εξαιτίας του γεγονότος αυτού, το
δικαστήριό μας, με έναν επιμελητή πλέον, περιήλθε σε κατάσταση αδυναμίας να
επιδίδει τα έγγραφά του, με αποτέλεσμα να διπλασιαστεί ο χρόνος που χρειάζεται
για μία επίδοση.
Ο λόγος που το υπηρεσιακό συμβούλιο
αποφάσισε την απόσπαση του εν λόγω επιμελητή μας στο Εφετείο, ήταν ότι το
Εφετείο δεν μπορούσε ούτε εκείνο να διενεργεί επιδόσεις ελλείψει επιμελητή.
Όταν
δημοσιευθεί η δικαστική απόφαση, τελειώνει η ταλαιπωρία του διαδίκου; ΟΧΙ.
Διότι η απόφαση εκτυπώνεται και παραδίδεται στον επιμελητή του δικαστηρίου μαζί
με εκατοντάδες άλλα προς επίδοση έγγραφα κι εκείνος, με τον προπεριγραφέντα
τρόπο εργασίας, ξεκινάει να οργώνει την Αττική με λεωφορείο ή με μηχανάκι, για
να βρει τους παραλήπτες των επιδοτέων εγγράφων ή τους συνοίκους τους ή τους
συνεργάτες τους. Ανάλογα με τον φόρτο εργασίας του, ο χρόνος επίδοσης της
απόφασης είναι εντελώς αστάθμητος και μπορεί να καθυστερήσει από μερικές
εβδομάδες μέχρι μερικούς μήνες.
Η
υφιστάμενη νομοθεσία δεν μας επιτρέπει να στείλουμε την απόφαση στον διάδικο
ψηφιακά, την ίδια στιγμή που δημοσιεύεται.
ΑΛΗΘΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ:
Ο Πρόεδρος ενός περιφερειακού
δικαστηρίου αρρώστησε και έπρεπε να παραμείνει κλινήρης για μεγάλο χρονικό
διάστημα. Ήταν αδύνατο να ταξιδέψει στην έδρα του δικαστηρίου, σε απόσταση 90
λεπτών. Ψηφιακή υπογραφή αποφάσεων δεν προβλέπεται. Κατ’ αποτέλεσμα, δεκάδες
αποφάσεις του τμήματος παρέμεναν αδημοσίευτες για καιρό.
Τελικά, ένας Πρωτοδίκης δεν άντεξε την
αναμονή, μετέβη στην κατοικία του Προέδρου (σε απομακρυσμένο χωριό της
επαρχίας), του προσκόμισε σχέδια αποφάσεων και τον παρακάλεσε να τα υπογράψει.
Θα μου
επιτρέψετε μια περαιτέρω διαπίστωση: Τα δικαστήρια, με τον τρόπο που
λειτουργούν σήμερα στην Ελλάδα, δεν διευκολύνουν αλλά παρεμποδίζουν την απονομή
δικαιοσύνης, υψώνοντας τείχη ανάμεσα σε όλους τους συντελεστές της. Τί εννοώ με
αυτό;
Όλοι οι
συντελεστές της δίκης εργάζονται ψηφιακά:
Ο
δικηγόρος συντάσσει το δικόγραφο ψηφιακά.
Η δημόσια
διοίκηση συντάσσει τις απόψεις της ψηφιακά.
Ο
γραμματέας του δικαστηρίου συντάσσει τα διαδικαστικά έγγραφα ψηφιακά.
Ο δικαστής
γράφει την απόφαση ψηφιακά.
Κανένας,
όμως, από τους παραπάνω δεν επιτρέπεται να επικοινωνήσει με τον άλλο ψηφιακά.
Άρα, έχουμε ένα δικαστικό σύστημα που στηρίζεται: α) σε αναλογικό τρόπο
επικοινωνίας μεταξύ των παραγόντων της δίκης που εργάζονται αποκλειστικά
ψηφιακά και β) στη συνεχή μετατροπή κάθε εγγράφου μεταξύ ψηφιακής και
αναλογικής μορφής και αντίστροφα. Πόσο αποδοτικό μπορεί να είναι αυτό;
Η
παραίνεση προς τον Υπουργό που προκύπτει από τα παραπάνω συμπυκνώνεται αυτονοήτως
σε μία φράση «Γκρεμίστε αυτά τα τείχη, κ. Υπουργέ!» Τα τείχη που υψώνουν τα
δικαστήρια ανάμεσα στους υπηρέτες της δικαιοσύνης.
ΑΛΗΘΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ:
Στο δικαστήριό μας χορηγήθηκαν πριν
τρία χρόνια 106 ψηφιακές υπογραφές, σε όλους τους δικαστές και όλους τους
υπαλλήλους. Τώρα, σχεδόν το σύνολό τους ανακαλείται, διότι διαπιστώθηκε ότι
μόνο δύο εξ αυτών χρησιμοποιήθηκαν για εργασίες του δικαστηρίου (από τους
υπαλλήλους της Πληροφορικής και των Οικονομικών) και κάποιες ακόμα για
συναλλαγές άσχετες με το δικαστήριο.
Βεβαίως, έχει
γίνει εν μέρει ψηφιοποίηση της ελληνικής δικαιοσύνης. Το δικαστικό μας σύστημα
είναι διάσπαρτο με νησίδες ψηφιοποίησης, οι οποίες, ασύνδετες μεταξύ τους,
αδυνατούν να οδηγήσουν σε ψηφιακό μετασχηματισμό, δηλαδή στην ριζική αλλαγή του
τρόπου λειτουργίας του δικαστικού συστήματος, που θα επέφερε μεγάλα οφέλη για
τον πολίτη.
Σε αυτό το
σημείο είναι χρήσιμη η αποσαφήνιση των εννοιών «ψηφιοποίηση» και «ψηφιακός
μετασχηματισμός»: Ψηφιοποίηση δεδομένων ή διαδικασιών αποτελεί η μετατροπή τους
από αναλογική σε ψηφιακή μορφή (π.χ. σκανάρουμε ένα έγγραφο σε μορφή pdf). Ψηφιακός μετασχηματισμός μιας
υπηρεσίας είναι η ενσωμάτωση των ψηφιακών δυνατοτήτων στο συνολικό φάσμα
λειτουργίας της και η μέσω αυτής ριζική βελτίωση της αποτελεσματικότητάς της.
Ας δούμε
που βρίσκεται η χώρα μας σε σχέση με τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες στους
κρίσιμους δείκτες, με βάση τους οποίους αξιολογούνται και συγκρίνονται τα
δικαστικά συστήματα:
Στη χώρα
μας χρειάζονται κατά μέσο όρο πάνω από 600 ημέρες για την εκδίκαση μιας
υπόθεσης σε πρώτο βαθμό, ενώ στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες ο αντίστοιχος
χρόνος είναι κάτω από 200 μέρες και σε πολλές εξ αυτών κάτω από 100 μέρες.
Μέχρι και
το 2022 το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) είχε εκδώσει
545 καταδικαστικές αποφάσεις σε βάρος της χώρας μας για αδικαιολόγητη
καθυστέρηση στην απονομή της δικαιοσύνης. Η Ελλάδα είναι τρίτη μεταξύ 48 χωρών
του Συμβουλίου της Ευρώπης όσον αφορά παραβιάσεις για καθυστερήσεις στη
δικαιοσύνη.
“Justice Delayed is Justice Denied”, έλεγαν παλιά οι Βρετανοί.
«Δικαιοσύνη,
η οποία απονέμεται με καθυστέρηση, … τείνει να μην είναι δικαιοσύνη», δήλωσε
πρόσφατα η Πρόεδρος του Αρείου Πάγου.
Ποια είναι
η απόσταση που μας χωρίζει από τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες όσον αφορά την
ψηφιοποίηση της Δικαιοσύνης;
Η απόσταση
αυτή αποτυπώνεται στο ετησίως εκδιδόμενο EU Justice Scoreboard[1] της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, καθώς και
στα αντίστοιχα κείμενα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την Αποτελεσματικότητα της
Δικαιοσύνης (European Commission for the Efficiency of Justice, CEPEJ)[2]
του Συμβουλίου της Ευρώπης.
Στο
Κεφάλαιο 3.2.4 του EU Justice Scoreboard 2023 με τίτλο «Ψηφιοποίηση»
περιλαμβάνονται και τα εξής διαγράμματα:
Ποια θα
ήταν τα οφέλη του ψηφιακού μετασχηματισμού της δικαιοσύνης;
Η
ψηφιοποίηση δεν αφορά μόνο την ταχύτητα του δικαστικού συστήματος (όπως είναι
αυτονόητο), αλλά συνολικά τα ποιοτικά χαρακτηριστικά του, ιδίως τη διαφάνεια,
την προσβασιμότητα και την ανθεκτικότητα. Βελτιώνοντας δε την ποιότητα της
απονομής δικαιοσύνης, βελτιώνει τη λειτουργία της ίδιας της δημοκρατίας.
Σε ένα
ψηφιοποιημένο δικαστικό σύστημα ο πολίτης έχει εύκολη και ανεμπόδιστη πρόσβαση
στις υπηρεσίες του δικαστηρίου είτε είναι ΑΜΕΑ, είτε είναι υπερήλικας, είτε
μένει μακριά, είτε είναι δυσχερείς οι καιρικές ή άλλες συνθήκες. Μπορεί να
ενημερώνεται ανά πάσα στιγμή και αναλυτικά για την εξέλιξη της υπόθεσής του,
χωρίς να αφιερώνει υπέρμετρα πολύ χρόνο γι’ αυτό και χωρίς να χρειάζεται να
ξεπερνάει τα συνήθη γραφειοκρατικά εμπόδια.
Κατά την περίοδο του Covid, στην Ελλάδα ματαιώθηκαν χιλιάδες
δίκες. Στην Εσθονία το δικαστικό σύστημα συνέχισε κανονικά τη λειτουργία του.
Περαιτέρω,
η ψηφιοποίηση τελεί σε άμεση συνάρτηση με την οικονομική ανάπτυξη.
Όσον αφορά
τη σχέση μεταξύ αποδοτικότητας του δικαστικού συστήματος και της οικονομικής
ανάπτυξης, είναι αμέτρητες οι μελέτες, μερικές από τις οποίες παραθέτω στο
κείμενο που αναρτήθηκε στην ιστοσελίδα του συνεδρίου. Σύμφωνα με μία εξ αυτών,
η δημιουργία θέσεων εργασίας σε νεοφυείς επιχειρήσεις (start-ups) μειώνεται κατά 8% για κάθε 100 ημέρες
μεγαλύτερης διάρκειας του μέσου χρόνου εκδίκασης.
Πριν λίγες
μέρες εκδόθηκε μια πολύ σημαντική ΚΥΑ (η υπ’ αριθ. 59660οικ./12-1-2024 απόφαση
των Υπουργών Εθνικής Οικονομίας και Οικονομικών, Δικαιοσύνης και Ψηφιακής
Διακυβέρνησης) που επιτρέπει τις ηλεκτρονικές επιδόσεις στην ποινική
διαδικασία. Πρόκειται για πολύ ευχάριστη είδηση, που θα έχει σημαντική επίπτωση
στον τρόπο λειτουργίας της ποινικής δικαιοσύνης.
Η ίδια
είδηση, όμως, γεννάει προβληματισμό: Αφενός, γιατί στηρίζεται σε τεχνολογίες
που υπάρχουν εδώ και χρόνια, αφετέρου, γιατί αφορά ένα μέρος μόνο του
δικαστικού συστήματος (δεν αφορά, πάντως, το δικό μας δικαστήριο).
Η
τεχνολογία έχει ένα εγγενές χαρακτηριστικό: εξελίσσεται. Δεν θεωρείται,
συνεπώς, επιτυχία να εφαρμόζουμε σήμερα τεχνολογία, που ήταν ήδη εφικτή πριν
από αρκετά χρόνια. Δεν είναι επιτυχία να λέμε ότι το 2026 τα δικαστήρια θα
μπορούν να στείλουν ηλεκτρονικά μια απόφαση ή μια κλήση.
Όπως έχει
γράψει η Πρόεδρος του Δικτύου, η Ελλάδα είναι γενικά μια αγαπητή χώρα, θα ήταν,
όμως, πιο σημαντικό να γίνουμε μια αξιοθαύμαστη χώρα.
Στο ίδιο
πνεύμα, προτείνω να εγκαταλείψουμε τη νοοτροπία του μέτριου, που αρκείται με το
να μην είναι στην τελευταία θέση, και να προσπαθήσουμε να δομήσουμε το καλύτερο
δυνατό δικαστικό σύστημα, που να παρέχει στους πολίτες την δικαιοσύνη που
δικαιούνται: γρήγορη, προσβάσιμη, διάφανη, αποδοτική, αξιοπρεπή και σύγχρονη.
Είναι
καιρός να αφήσουμε κάτω τη σφεντόνα και να μπούμε με πιο σοβαρά όπλα στη μάχη
του δικαίου!
Σας
ευχαριστώ για την προσοχή σας!
Δήμος Χρυσός
Εφέτης
Δ.Δ.