Επίμετρο - Σκέψεις για την εκδήλωση της επετείου 100 χρόνων από την Μικρασιατική Καταστροφή

  

Από τον Αχιλλέα Μάμαλη, Πρωτοδίκη Δ.Δ.

 

Με αφορμή την εξαιρετική ημερίδα με θέμα την 100ή επέτειο από την Μικρασιατική Καταστροφή, που έλαβε χώρα στην αίθουσα πολλαπλών χρήσεων του ΔΠΑ την 1.12.2022, και την πολύ ενδιαφέρουσα συζήτηση μεταξύ των εκλεκτών ομιλητών και του ακροατηρίου που ακολούθησε, και ορμώμενος, ειδικότερα, από την κοινή διαπίστωση ότι ο Εθνικός Διχασμός της περιόδου 1915-1917 υπήρξε βασική αιτία των δραματικών γεγονότων του ’22, αλλά και από τη φράση του Παναγιώτη Κανελλόπουλου, όπως μας την μετέφερε ο κ. Νικόλαος Σοϊλεντάκης, «Η δόξα για τους Έλληνες δεν έρχεται ποτέ της μόνη, αλλά σέρνει πίσω της τη διχόνοια», αποτυπώνω συνοπτικά ορισμένες σκέψεις και συμπεράσματα σχετικά με το υπό συζήτηση ζήτημα.

«Το Βασίλειον της Ελλάδος δεν είναι η Ελλάς. Αποτελεί έν μέρος μόνον, το πλέον μικρόν και το πλέον πτωχόν της Ελλάδος..». Αυτά τα λόγια εκφωνούσε το 1844 ο πρωθυπουργός Ιωάννης Κωλέττης, διατυπώνοντας την περίφημη Μεγάλη Ιδέα, που έκτοτε και μέχρι το 1922, αποτέλεσε σταθερό δόγμα της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής, αλλά και επίσημη εθνική ιδεολογία του ελληνικού κράτους.

Κατά μίαν έννοια, όταν ο Ελευθέριος Βενιζέλος στράφηκε προς την καθ’ ημάς Ανατολή, μετά το πέρας των επιτυχημένων βαλκανικών πολέμων του 1912-13, έδειξε να ενστερνίζεται το ιδεολόγημα της Μεγάλης Ιδέας και μάλιστα να ελπίζει στην προσάρτηση μιας μεγάλης περιοχής της δυτικής Μικράς Ασίας, όπου κατοικούσαν πολυάριθμοι ελληνικοί πληθυσμοί. Η απόφασή του όμως να διεκδικήσει το όραμα μιας ελληνικής «Ιωνίας», δεν αποτέλεσε προϊόν ρομαντισμού ή τυφλού εθνικιστικού οίστρου, όπως συνέβαινε σε αρκετές περιπτώσεις τον 19ο αιώνα (με αποκορύφωμα βεβαίως τον «ατυχή» πόλεμο του 1897), αλλά προέκυψε με βάση ψύχραιμες πολιτικές και στρατηγικές εκτιμήσεις που ο ίδιος έκανε, συνυπολογίζοντας τον συμμαχικό παράγοντα στα Βαλκάνια. Όπως απέδειξε συνολικά η πολιτική του σταδιοδρομία, ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ομολογουμένως ευφυέστατος πολιτικός, ήταν κατά βάση ρεαλιστής, ωστόσο, πολλές φορές φαινόταν να κυνηγά το ανέφικτο. Ο αναμφισβήτητος ορθολογισμός του συχνά αναμιγνυόταν με έναν άκρατο ιδεαλισμό, που τον ωθούσε στην ανάληψη ακόμα και ριψοκίνδυνων πρωτοβουλιών. Ένα παρακινδυνευμένο και αμφιλεγόμενο κομμάτι της πολιτικής του, ήταν και το μικρασιατικό εγχείρημα.

Το δραματικό τέλος της μικρασιατικής εκστρατείας, η καταστροφή του μικρασιατικού ελληνισμού και ο συνακόλουθος ενταφιασμός της Μεγάλης Ιδέας, επέδρασαν καθοριστικά στον πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό βίο του ελληνικού κράτους, προκαλώντας ριζικές ανατροπές και αναταράξεις.

Ο ξεριζωμός των ελληνικών πληθυσμών της Μικράς Ασίας δημιούργησε μία νέα πραγματικότητα για την Ελλάδα. Η ανάγκη για υποδοχή και ενσωμάτωση 1,5 εκατομμυρίου προσφύγων συγκέντρωσε όλη την προσοχή των ελληνικών αρχών στη διαχείριση της νέας κατάστασης και ανέδειξε τις νέες προτεραιότητες της κοινωνικής πολιτικής. Η εγκατάσταση των προσφυγικών πληθυσμών, ως επί το πλείστο, στη Μακεδονία, περιοχή με εθνολογικές ιδιαιτερότητες, εξυπηρετούσε τον εθνικό σκοπό της ενίσχυσης της εθνικής ομοιογένειας.

Παράλληλα, η επανάσταση του 1922, των Πλαστήρα, Γονατά και Φωκά, εφαρμόζοντας μία πολιτική βίαιων ρήξεων με τον «αντιβενιζελισμό», έθετε σε κίνηση τις διαδικασίες για την απομάκρυνση του βασιλιά Κωνσταντίνου και ευρείες εκκαθαρίσεις στο στράτευμα. Ο τραγικός επίλογος της απόδοσης ευθυνών για την μικρασιατική καταστροφή γράφτηκε στο Γουδί, όπου εκτελέστηκαν οι Έξι (Δ. Γούναρης, Ν. Θεοτόκης, Γ. Μπαλτατζής, Π. Πρωτοπαππαδάκης, Γ. Χατζηανέστης και Ν. Στράτος), ως κύριοι υπαίτιοι της εθνικής τραγωδίας, ύστερα από την καταδικαστική απόφαση που εξέδωσε το έκτακτο στρατοδικείο υπό τον υποστράτηγο Αλέξανδρο Οθωναίο.

Οι πληγές, εντούτοις, παρέμειναν ανοιχτές. Σε όλη τη διάρκεια του Μεσοπολέμου, η πολιτική αντιπαράθεση διεξήχθη στη σκιά της μικρασιατικής τραγωδίας, του εθνικού διχασμού και της εκτέλεσης των Έξι. Ως εκ τούτου, οι πολιτικές εξελίξεις της περιόδου ήταν κατά βάση ανώμαλες. Κυριάρχησαν οι αμφισβητούμενες πολιτειακές μεταβολές, τα έκτακτα μέτρα, τα στρατιωτικά κινήματα και πραξικοπήματα, που είχαν ως απότοκο την αναζωπύρωση των πολιτικών παθών και την ουσιαστική χρεωκοπία του κοινοβουλευτισμού, που επισφράγισε με τον πλέον σαφή τρόπο η επιβολή της δικτατορίας της 4ης Αυγούστου.

Τα γεγονότα της περιόδου 1919-1922 άλλαξαν οριστικά την όψη της Ελλάδας και σηματοδότησαν το τέλος μιας ολόκληρης εποχής αλυτρωτικών αγώνων και μεγαλοϊδεατικών οραματισμών. Η Ελλάδα, έκτοτε, υποχρεώθηκε, υπό το βάρος της νέας πραγματικότητας, να αναθεωρήσει τον εθνικό της προσανατολισμό και να αποκηρύξει το υπεραιωνόβιο ιδεολόγημα της Μεγάλης Ιδέας. Το ζητούμενο στο εξής θα είναι η εξωτερική ασφάλεια και σταθερότητα. Η υπογραφή της συνθήκης της Λωζάννης, στις 24 Ιουλίου 1923, αποτύπωσε ανάγλυφα τη στροφή αυτή. Ολόκληρη η μεσοπολεμική περίοδος θα χαρακτηριστεί από τις προσπάθειες του ελληνικού κράτους να θεραπεύσει τα βαριά τραύματα του 1922.